Jak uniknąć błędów w tłumaczeniach?

Nazwy własne w tłumaczeniach…czy to naprawdę musi być takie trudne?

Czym są nazwy własne?

Czym są nazwy własne? Są to wszelkiego rodzaju nazwy geograficzne, imiona i nazwiska, nazwy organizacji, instytucji, miejsc, wydarzeń itp. Co do tłumaczenia nazw własnych funkcjonuje jedna dość oczywista zasada, która mówi, iż to co ma już polską pisownię takim powinno pozostać w każdym tekście polskojęzycznym, także w przekładach. Za każdym razem przy zetknięciu się tłumacza z nazwą własną musi on więc ustalić czy dana nazwa funkcjonuje w języku ojczystym i w jakiej postaci. Jeżeli dana nazwa funkcjonuje już w naszym języku musi być ona bezwzględnie użyta w tłumaczeniu.

Jak tłumaczyć nazwy własne?

Podczas tłumaczenia nazw własnych najważniejsza pozostaje konsekwencja. Przejrzysta reguła stosowania już istniejących wariantów nazw własnych w praktyce wcale nie jest taka łatwa. Problemem staje się sam tekst oraz jego przeznaczenie. Literatura dla dzieci o wiele częściej stosuje spolszczenia, także nazw własnych niż inne typy tekstów. Na pisownię niektórych nazw własnych wpływ ma także częstotliwość użytkowania danej nazwy i jej popularność. Im częściej występuję dana nazwa własna w mediach czy innym środku przekazu, tym szybciej upowszechnia się jej pisownia.

Reguła regułą, jednak istnieje mnóstwo wyjątków oraz tradycyjnych spolszczeń, w których trudno doszukać się logiki. Istnieje wiele nazw własnych, szczególnie nazw geograficznych, których polskie odpowiedniki przyjęło się zapisywać  w taki a nie inny sposób. Jedne uległy spolszczeniu inne zachowały oryginalną pisownię czy też zostały lekko zmodyfikowane.

Jeżeli w tekście znajduje się nazwa własna, której nie uległa spolszczeniu i nie używa się jej powszechnie w języku ojczystym najbezpieczniej jest pozostawić oryginalną pisownie z zachowaniem odmiany w języku polskim. Kolejny problem przysparzają nazwy własne w niełacińskim alfabecie. Najlepiej zapisać daną nazwę w transkrypcji polskiej. 

Podział nazw własnych na grupy i ich tłumaczenie

Nazwy własne podzielić można na różne grupy, poniżej przedstawiono kilka przykładów.

Nazwy geograficzne w tłumaczeniach:

Nazwy geograficzne w języku polskim w zdecydowanej większości posiadają polską pisownię, rzadziej zaś spotkać można zapożyczenia z języków miejscowych (z czego często korzysta język angielski). W języku polskim nie zawsze dodajemy do nazw geograficznych określeń ich rodzaju (znów inaczej niż w języku angielskim, gdzie nazwy zwyczajowe są zawsze dodawane do nazwy własnej i pisane są wielką literą): Amazon River – Amazonka, Mount Kilimanjaro – Klilimandżaro ale Lake Michigan – jezioro Michigan, w przypadku jezior niemal zawsze używamy określenia rodzaju i nazwy własnej!

W tłumaczeniu tego typu nazw trzeba być ostrożnym i zwrócić uwagę na nie powtarzanie identyfikatora obcojęzycznego – jezioro Lake Michigan – jest błędem, gdyż powtarza wyraz jezioro w języku obcym, co nie jest częścią nazwy własnej naszego tłumaczenia. Pojawia się jednak problem przy słowach mniej oczywistych czy o niezrozumiałym dla tłumacza znaczeniu. Znane wszystkim Loch Ness, które prawidłowo należy tłumaczyć – jezioro Ness, samo Loch oznacza właśnie jezioro, dlatego błędny jest zapis jezioro Loch Ness! Problematyczne są także nazwy: Lough Neagh – największe jezioro w Irlandii, Firth of Forth – zatoka nad którą leży Edynburg, czy Ben Nevis – najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii, ich poprawna forma nie powinna zawierać pierwszego członu – jezioro Neagh, zatoka Forth i góra Nevis, jednak polskie źródła sugerują formy pleonastyczne np. – góra Ben Nevis!

W tradycyjnych spolszczeniach nazw geograficznych istnieją liczne wyjątki, które nijak się mają do obowiązujących reguł. Wystarczy przytoczyć kilka przykładów nazw miast z USA: Philadelphia- Filadelfia, Texas-Teksas natomiast Phoenix pozostaje bez zmian, choć według reguły powinien brzmieć Feniks!; New York-Nowy Jork, New Orleans-Nowy Orlean, New Jersey-New Jersey, raczej trudno spotkać pisownię New Dżersej.

Imiona i nazwiska w tłumaczeniach:

Imiona i nazwiska w tłumaczeniach zazwyczaj zapisujemy zachowując pisownię oryginalną, jednak także od tej reguły istnieją wyjątki. Znane postaci historyczne jak władcy, królowie, książęta, święci, itp., których imiona mają charakter przydomków mają swoje polskie odpowiedniki, dlatego je tłumaczymy: Alexander the Great-Aleksander Wielki, St Luke – święty Łukasz, George Washington- Jerzy Waszyngton; tak samo postępujemy z postaciami z mitologii czy biblii: Noah-Noe, Job-Hiob; pisarze, artyści, filozofowie, uczeni czy muzycy także są tłumaczeni: Titian-Tycjan, Isaac Newton-Izaak Newton, Jules Verne-Juliusz Verne; na koniec nie można zapomnieć o bohaterach literackich i postaciach z bajek: Snow White-Królewna Śnieżka, Winnie the Pooh- Kubuś Puchatek, Don Quixote-Don Kichote.

Nazwy zbiorowe w tłumaczeniach:

Nazwy zbiorowe bywają kłopotliwe, ponieważ miewają pisownię znacznie różniącą się od polskiej, co może utrudniać ich identyfikację: Circassians-Czerkiesi, Sorbs-Łużyczanie; często tłumacz napotykając na nazwy mniej znanych ludów, plemion itp. sam musi zdecydować czy daną nazwę spolszczyć, czy też pozostawić ją w oryginale.

Problematyczne bywają także neologizmy, które w języku angielskim tworzą się łatwo: Microsofties-pracownicy Microsoftu, Clintonites-ekipa Clintona, w tego typu wypadkach najlepiej wystrzegać się spolszczenia, aby nie doprowadzić do nadania wydźwięku pejoratywnego.

Tłumaczenia nazw budowli, instytucji i adresów:

Budowle, instytucje i adresy przysparzają wielu kłopotów tłumaczom, gdyż bardziej niż reguła obowiązuje tu uzus. Przystępując do tłumaczenie tego typu w pierwszej kolejności należy ustalić rodzaj tekstu z jakim mamy do czynienia, w literaturze pięknej zwykło się spolszczać niemal wszystko, w dokumentach zaś jest to niedopuszczalne.

Kolejna zasada mówi, iż nazw własnych zindywidualizowanych nigdy nie tłumaczymy: sklep Stop and Shop, pralnia Washing Well; spolszcza się natomiast nazwy pospolite jak ratusz, normańska krypta, ogród botaniczny. Działające od lat instytucje, miejsca kultury dobrze znane występują w tłumaczeniach zarówno pod nazwami spolszczonymi: National Gallery-Narodowa Galeria Portretu, British Museum-Muzeum Brytyjskie, inne zaś funkcjonują tylko w oryginale: Meropolitan Museum of Art, Metropolitan Opera, Roya Albert Hall – znów dział tu uzus.

Przy wszelkich nazwach własnych pałaców, zamków, budynków, rezydencji pomocy najlepiej szukać w specjalistycznych polskich publikacjach, ponieważ dużo do powiedzenia ma tu tradycja.

Nazwy obiektów sakralnych najlepiej konsekwentnie zostawiać w oryginale (oprócz tych które mają już swoją polską wersję: Opactwo Westminsterskie, katedra św. Pawła).

Należy natomiast tłumaczyć wszelkie angielskie nazwy kościołów znajdujących się w krajach nieanglojęzycznych: Church of the Holy Sepulchre – bazylika Grobu Świętego, St Sophia-Hagia Sophia.

Przy tłumaczeniu nazw instytucji, organizacji czy urzędów ważne jest rozróżnienie  ich na te, które zawierają w nazwie nazwisko, nazwę geograficzną lub też są neologizmem, ich też z reguły nie tłumaczy się: NatWest, Yahoo!, Chase Manhattan Bank, General Motors.

Do drugiej kategorii instytucji tłumaczonych należą te, których nazwy określają charakter działalności: World Bank-Bank Światowy, Fine Arts Academy-Akademia Sztuk Pięknych, European Union-Unia Europejska; sprawa się łatwiej z adresami, których z reguły nigdy nie tłumaczymy, pozostawiamy je w oryginalnym brzmieniu: Baker Street; wyjątek stanowią numerowane ulice amerykańskie oraz kilka sławnych placów i ulic wielkich metropolii jak: Pola Elizejskie, plac Wacława, plac św. Piotra

Tłumaczenia nazw własnych wydarzeń i imprez:

Wydarzenia i imprezy z zasady tłumaczy się wszelkie wydarzenia historyczne, zarówno te z przeszłości jak i współczesne, niektóre z nich mają już swoje utarte polskie odpowiedniki, różniące się od oryginału: Great Plague-Wielka Zaraza; Civil War-wojna secesyjna, Blitz-bitwa o Anglię, Gulf War-wojna w Zatoce Perskiej; nazwy festiwali, imprez podobnie jak nazwy świąt spolszcza się: London Film Festival- Londyński Festiwal Filmowy, World Cup-Puchar Świata; wyjątek stanowią zindywidualizowane nazwy własne: Fringe Festival, Iron Man.

Tłumaczenia imion, tytułów i nazw z „of”:

Imiona, tytuły i nazwy z of mogą mieć w języku polskim wiele różnych zastosowań, aby nie popełnić błędu w tego typu tłumaczeniach najbezpieczniej jest skorzystać z wydawnictw encyklopedycznych i sprawdzić w nich polską pisownię.

Możemy spotkać się z metodą dopełniaczową przekładu np.: War of the Roses-Wojna Dwóch Róż, Preincess of York-księżna Yorku; przymiotnikową: William of Orange-Wilhelm Orański, Mount of Olives-Góra Oliwna; przyimkową: John of Salisbury-Jan z Salisbury, St John of the Cross- św. Jan od Krzyża; jednym słowem (w odniesieniu do dynastii): House of Anjou-Andegaweni, House of Atreus-Atrydzi; występują także wyjątki, nie pasujące do żadnej kategorii, które upowszechniło się w języku polskim tłumaczyć właśnie w taki sposób: Richard I of England-król Anglii, Ryszard I lub angielski król Ryszard I; Mary Queen of Scots-Maria Stuart; znaczące są w tej kategorii także tłumaczenia bitew, w których of odpowiada na ogół polskiemu pod/nad/u/przy/o/w, w zależności od kategorii geograficznej: Battle of Marathon-bitwa pod Maratonem, Battle of the Boyne -bitwa nad Boyne, Battle of Kosovo Polje-bitwa na Kosowym Polu, Battle of Midway-bitwa o Midway.

Nazwy własne stanowią olbrzymią grupę jednostek, które potrafią przysporzyć wielu problemów w procesie tłumaczenia. Należy jednak pamiętać o dwóch najważniejszych  zasad – konsekwencji oraz sprawdzaniu polskich wersji językowych w publikacjach naukowych. Nie zawsze bowiem ogólna zasada ma swoje zastosowanie, czasem liczy się tradycja i uzus, na co żaden tłumacz nie ma wpływu.

Źródło: Belczyk Arkadiusz Poradnik tłumacza z angielskiego na nasze, Kraków 2004.